Έκθεση που ξαναζωντανεύει τις Συναγωγές της Θεσσαλονίκης μέσα από ιστορίες των ανθρώπων
ΕΚΘΕΣΗ ΠΟΥ ΞΑΝΑΖΩΝΤΑΝΕΥΕΙ ΤΙΣ ΣΥΝΑΓΩΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΧΤΙΣΑΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΖΗΣΑΝ
Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την Ημέρα Μνήμης Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος πραγματοποιήθηκαν στις 24/1 τα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο: «Θεσσαλονικέων Συναγωγές. Άγνωστες πτυχές της Τοπικής Ιστορίας» στο Εβραϊκό Μουσείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.
Πρόκειται για μία έκθεση που εστιάζει στις τρεις κεντρικές Συναγωγές της πόλης: την Ταλμούντ Τορά Αγκαντόλ από τον 16ο αιώνα έως την πυρκαγιά του 1917, την Μπεθ Σαούλ από τον 19ο αιώνα μέχρι το Ολοκαύτωμα και την Μοναστηριωτών που λειτουργεί μεταπολεμικά μέχρι σήμερα.
Η έκθεση έγινε με επιμέλεια του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης και με επιστημονικό σύμβουλο τον Δρα Ηλία Μεσσίνα.
Τα εγκαίνια της έκθεσης τίμησαν με την παρουσία τους η Γενική Πρόξενος της Γερμανίας, ο Πρόξενος της Γαλλίας, εκπρόσωποι της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και πλήθος κόσμου. Την εκδήλωση χαιρέτισε ο Πρόεδρος του Εβραϊκού Μουσείου Ισαάκ Σαλτιέλ, ο Πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος και της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Δαυίδ Σαλτιέλ, ο Γεώργιος Νταλιάρης εκ μέρους του Βουλευτού, Σταύρου Καλαφάτη, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Σπύρος Βούγιας και ο εκπρόσωπος του Μητροπολίτη Αρχιμανδρίτης Ευσέβιος Νακόπουλος. Η επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Δρ. Ξένια Ελευθερίου μίλησε για το περιεχόμενο της έκθεσης.
Ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας μίλησε για τις συναγωγές και εστίασε σε δύο ψηφιακές εφαρμογές με χάρτες της πόλης, πριν και μετά το Ολοκαύτωμα.
Μέσα από τους χάρτες αυτούς το κοινό είχε τη δυνατότητα να δει διαδραστικά την αποτύπωση της τεράστιας πολιτισμικής καταστροφής που υπέστη η Θεσσαλονίκη εξαιτίας του Ολοκαυτώματος, σε ό,τι αφορά στις Συναγωγές της πόλης. Ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας συνέβαλε επίσης στον εμπλουτισμό της έκθεσης, με πλήθος ιστορικών πληροφοριών και φωτογραφιών από το προσωπικό του αρχείο, καθώς και αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις και αναπαραστάσεις των τριών συναγωγών Ταλμούντ Τορά, Μπεθ Σαούλ και της Μοναστηριωτών. Στη Μοναστηριωτών, σε συνεργασία με τους KARD Architects Δημήτρη Ραΐδη και Αλέξανδρο Κουλουκούρη, ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας ήταν ο αρχιτέκτονας υπεύθυνος για την ιστορική αναπαλαίωση της συναγωγής το 2016.
Οι ψηφιακοί χάρτες των συναγωγών της Θεσσαλονίκης πριν και μετά το Ολοκαύτωμα, που παρουσιάζονται στην έκθεση, βασίζονται και στην πρόσφατη έρευνα του Δρα. Ηλία Μεσσίνα για τον εμπλουτισμό του Αρχαιολογικού Κτηματολογίου του Υπουργείου Πολιτισμού, με 270 και πλέον τοποθεσίες εβραϊκού πολιτισμού, στον ψηφιακό χάρτη της Ελλάδος.
Στον ψηφιακό χάρτη της Θεσσαλονίκης πριν το Ολοκαύτωμα, περισσότερα από 70 σημεία θυμίζουν την έντονη παρουσία των Εβραίων, στον αστικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό ιστό της πόλης. Μιας πολυπολιτισμικής πόλης, που μετά τον πόλεμο, όπως παρουσιάζει και ο ψηφιακός χάρτης, εκτός από τα χιλιάδες ανθρώπινα θύματα του Ολοκαυτώματος, στην πόλη παρέμειναν παρά ελάχιστα σημεία αναφοράς της εβραϊκής παρουσίας στον ιστό της πόλης.
Συναγωγές όπως η Μπεθ Σαούλ και η Μπεθ Ισραέλ ανατινάχθηκαν από τους Ναζί, ενώ ο συνοικισμός Βαρώνου Χιρς, ο τελευταίος σταθμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης πριν τον εκτοπισμό τους με εμπορικά βαγόνια στο Ολοκαύτωμα, ισοπεδώθηκε εντελώς. Στον ψηφιακό χάρτη εμφανίζονται και τα όρια της αρχαίας εβραϊκής νεκρόπολης, στα όρια της πανεπιστημιούπολης σήμερα, που καταστράφηκε τον Δεκέμβριο 1943.
Την καταστροφή του εβραϊκού πληθυσμού στο Ολοκαύτωμα, ακολούθησε και η καταστροφή των συναγωγών και μνημείων τους, σε μια προσπάθεια να σβήσει η μνήμη τους από την πόλη για πάντα.
Εκθέσεις όμως, όπως η παρούσα, μας υπενθυμίζουν τη βαθιά σχέση της μακρόχρονης παρουσίας των Εβραίων και της ιστορίας τους στο χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης. Την παρουσία των εβραϊκών ιδρυμάτων στον ιστό της πόλης και στην αρχιτεκτονική της. Αλλά και για την παρουσία των Εβραίων στην αγορά και στην κοινωνική ζωή της πόλης, με τους γάμους και τις τελετές τους, να στολίζουν και να εμπλουτίζουν την εμπειρία μιας πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης στην οποία ακούγονταν πολλές γλώσσες και πολλές διαφορετικές προσευχές.
Η έκθεση είναι ανοιχτή τις ώρες μουσείου, ενώ προγραμματίζεται να εκτεθεί και στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ.
Βιβλία του Δρα Ηλία Μεσσίνα στα Ελληνικά και Αγγλικά, για τις συναγωγές της Ελλάδος και τις συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, διατίθενται από το πωλητήριο του Εβραϊκού Μουσείου. Περιλαμβάνουν και τα πρόσφατα βιβλία του «Η Συναγωγή» και «Το Συναγώι» από τις εκδόσεις Ινφογνώμων (2022 και 2023 αντίστοιχα).
Εικόνες:
Στα εγκαίνια της έκθεσης: Γιάννης Παπαγεωργίου (Συντονιστής Γραφείου Πρωθυπουργού), Βίκτωρ Ναρ (Διευθυντής ΙΚΘ) και Δρ Ηλίας Μεσσίνας (φωτό: Ξ. Ελευθερίου)
Εικόνες της έκθεσης (Η. Μεσσίνας)
Στα εγκαίνια της έκθεσης την Τετάρτη 24 Ιανουαρίου, στον λόγο του ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας, τόνισε μεταξύ άλλων:
«Αξιότιμοι επίσημοι προσκεκλημένοι, κύριοι Πρόεδροι, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι,
Είμαι πολύ συγκινημένος σήμερα διότι η σημερινή εκδήλωση με πηγαίνει πολλά χρόνια πίσω. Πριν από 27 χρόνια, το 1997, τη χρονιά που η Θεσσαλονίκη γιόρταζε ως η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, έγιναν τα εγκαίνια μιας παρόμοιας έκθεσης για τις συναγωγές της Θεσσαλονίκης, εδώ στη Θεσσαλονίκη, λίγα τετράγωνα από εδώ, στη λεωφόρο Νίκης, για ένα θέμα που τότε δεν είχε και μεγάλο ενδιαφέρον.
Την έκθεση επιμελήθηκα τότε ως νέος αρχιτέκτονας που μόλις είχα ξεκινήσει την επαγγελματική μου σταδιοδρομία, με ένα μεγάλο φορτίο στην πλάτη. Είχα ήδη αφιερώσει 4 χρόνια στο να ταξιδεύω από τη μία γωνιά στην άλλη σε όλη την Ελλάδα, για να αποτυπώσω ότι είχε απομείνει από την εβραϊκή αρχιτεκτονική κληρονομιά, μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα αδιαφορίας. Σε τέτοιο βαθμό που το 1997 είχαν μόλις πρόσφατα κατεδαφιστεί δύο ιστορικές συναγωγές μεγάλης αξίας, αυτή της Κομοτηνής και της Ξάνθης.
Η έκθεση εκείνη είχε φιλοξενηθεί στο Ινστιτούτο Γκαίτε. Την έκθεση εκείνη ακολούθησε η έκθεση στο Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ με το ίδιο θέμα και η έκθεση στο Καθολικό Πανεπιστήμιο για λογαριασμού του Μουσείου Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτων στην Αμερική.
Τα χρόνια πέρασαν και οι αντιλήψεις άλλαξαν και εδώ στην Ελλάδα. Το θέμα των συναγωγών της Ελλάδος απέκτησε αξία. Μόλις φέτος, ολοκληρώθηκε ένα μεγάλο έργο με το Υπουργείο Πολιτισμού, στο οποίο είχα την τιμή να είμαι επιστημονικός σύμβουλος. Στο έργο αυτό, συμπληρώσαμε το ψηφιακό Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο και story map του Υπουργείου με πάνω από 270 νέες τοποθεσίες με σημεία και πολύγωνα στον ψηφιακό χάρτη σε όλη την Ελλάδα: συναγωγές, εβραϊκά σχολεία, εβραϊκά εντευκτήρια, νεκροταφεία, διατηρητέες εβραϊκές κατοικίες, και άλλα. Η Θεσσαλονίκη, με σχεδόν εξήντα συναγωγές να λειτουργούν στην πόλη λίγο πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, προστέθηκαν στο Κτηματολόγιο περισσότερα από 70 σημεία και πολύγωνα, θυμίζοντάς μας, τη σημαντική εβραϊκή παρουσία και ιστορία αλλά και τον εβραϊκό χαρακτήρα του κέντρου της Θεσσαλονίκης. Θα τα δείτε στους ψηφιακούς χάρτες της έκθεσης. Θα δείτε την μεγάλη και γεωγραφικά απλωμένη παρουσία των εβραϊκών μνημείων πριν το Ολοκαύτωμα και τα ελάχιστα σημεία που επέζησαν μεταπολεμικά. Μέσα από τη σύγκριση αυτή, μπορεί να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος της καταστροφής στο Ολοκαύτωμα. Με τον εκτοπισμό του εβραϊκού πληθυσμού, με την καταστροφή της αρχαίας εβραϊκής νεκρόπολης στη θέση του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου σήμερα, με την ανατίναξη των συναγωγών Μπεθ Σαούλ και Μπεθ Ισραέλ, αλλά και την πλήρη ισοπέδωση των συνοικισμών, όπως του Βαρώνου Χιρς. Όλα αυτά προσπάθησαν να σβήσουν την εβραϊκή παρουσία και χαρακτήρα της πόλης και να ξαναγράψουν την ιστορία της διαφορετικά.
Εκθέσεις όμως, όπως η σημερινή, μας υπενθυμίζουν τη βαθιά σχέση της μακρόχρονης παρουσίας των Εβραίων και της ιστορίας τους με την πόλη της Θεσσαλονίκης και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της. Την παρουσία των εβραϊκών ιδρυμάτων στον ιστό της πόλης και την αρχιτεκτονική της. Η έκθεση μας υπενθυμίζει και για την παρουσία των Εβραίων στην αγορά και στην κοινωνική ζωή της πόλης, με τους γάμους και τις τελετές τους, να στολίζουν και να εμπλουτίζουν την εμπειρία μιας πολυπολιτισμικής Θεσσαλονίκης στην οποία ακούγονταν πολλές γλώσσες και πολλές διαφορετικές προσευχές.
Η έκθεση αναφέρεται σε όλες τις συναγωγές της Θεσσαλονίκης – όπως θα δείτε στους ψηφιακούς χάρτες - αλλά εστιάζει στις 3 κεντρικές συναγωγές της Θεσσαλονίκης: την Ταλμούντ Τορά Αγκαντόλ, τη Μπεθ Σαούλ και τη Μοναστηριωτών.
Η έκθεση παρουσιάζει τις συναγωγές αυτές από αρχιτεκτονικής πλευράς - με αρχιτεκτονικά σχέδια, κατόψεις, όψεις και περιγραφή.
Η έκθεση όμως παρουσιάζει και τον ανθρώπινο παράγοντα γύρω από τις συναγωγές αυτές. Τις ανθρώπινες ιστορίες, τους ραβίνους, τους γάμους, τις τελετές, τις αναμνήσεις επιζώντων, τις προσωπικές τους ιστορίες. Τα όσα θυμούνται από τις συναγωγές αυτές.
Κατά κάποιον τρόπο, η δομή της έκθεσης είναι σαν το Facebook, αλλά και σαν τον τρόπο που παρουσιάζω τις συναγωγές στα δύο βιβλία που εξέδωσα τελευταία. "Η Συναγωγή" και "Το Συναγώι" (από τις εκδόσεις Ινφογνώμων, 2022 και 2023 αντίστοιχα). Με έναν τρόπο που θυμίζει διάλογο ή διαβούλευση. Δηλαδή, μαθαίνουμε για τα κτήρια από πολλές πηγές, δηλαδή, από τους ανθρώπους και μέσα από τις ιστορίες αυτών που τις σχεδίασαν, τις έζησαν και δέθηκαν με αυτές.
Έτσι τα κτήρια από άψυχα αποκτούν ζωή, και με την αφήγηση τα κτήρια γίνονται μέρος της συλλογικής μνήμης της κάθε οικογένειας, της Ισραηλητικής Κοινότητας γενικότερα και τελικά μέρος της ιστορίας και του ζωντανού ιστού της πόλης.
Η έκθεση αυτή έγινε με επιμέλεια της Δρ. Ξένιας Ελευθερίου και της εξαιρετικής ομάδας του Εβραϊκού Μουσείου με την οποία είχα την τιμή να συνεργαστώ ως επιστημονικός σύμβουλος. Είναι αποτέλεσμα στενής συνεργασίας και σχολαστικής έρευνας και αξιοποίησης αρχειακού υλικού, κυρίως του Εβραϊκού Μουσείου και άλλων αρχείων, όπως του Ιωάννη Μέγα στη Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Η έκθεση αυτή, όπως και το Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο του ΥΠΠΟΑ, βασίστηκαν και στο προσωπικό μου αρχείο για τις Συναγωγές της Ελλάδος. Θα ήθελα να σταθώ για λίγο στην αξία του αρχείου αυτού, το οποίο ελπίζω στο άμεσο μέλλον να εμπλουτίσει το αρχείο του Μουσείου του Ολοκαυτώματος ώστε να αποτελέσει σημείο αναφοράς για περαιτέρω έρευνα, δημοσίευση και εκθέσεις όπως η σημερινή πάνω στο θέμα των συναγωγών της Θεσσαλονίκης, της Β. Ελλάδος και της Ελλάδος γενικότερα.
Το αρχείο των Συναγωγών της Ελλάδος περιλαμβάνει σε ψηφιακή και φυσική μορφή αποτυπώσεις και σχέδια συναγωγών που έγιναν πριν από 30 χρόνια, πριν κατεδαφιστούν συναγωγές όπως της Ξάνθης και της Κομοτηνής. Περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό αρχείο που καλύπτει μία περίοδο 30 περίπου ετών. Περιλαμβάνει μία μεγάλη βιβλιοθήκη από βιβλία για τους Εβραίους της Ελλάδος και για συναγωγές.
Η συλλογή εμπλουτίζεται και από κομμάτια συναγωγών, που συνέλεξα στις περιοδείες μου, θραύσματα κτιρίων, πλακάκια, κεραμίδια, μία επιγραφή, όλα αυτά πριν πεταχτούν με τα μπάζα. Τα κομμάτια αυτά μπορούν να εκτεθούν στις βιτρίνες του νέου μουσείου, καθώς είναι τα μόνα τεκμήρια που μας έχουν μείνει από εβραϊκά μνημεία – συναγωγές και άλλα - που χάθηκαν για πάντα.
Στο αρχείο υπάρχουν επίσης και συνεντεύξεις που έκανα με ανθρώπους που σήμερα δεν είναι πιά κοντά μας, οι οποίοι μας άφησαν σημαντικά στοιχεία για την κοινότητά τους αλλά και για τη συναγωγή στην πόλη τους.
Το αρχείο των Συναγωγών της Ελλάδος, όμως περιλαμβάνει και κάτι πολύ ξεχωριστό. Πρόσφατα, προστέθηκε στο αρχείο μου το αρχείο του Βολιώτη αρχιτέκτονα Σεμτώβ Σαμουήλ, που παρέμεινε στην αφάνεια για 62 χρόνια! Χάρη στην πρωτοβουλία του ανιψιού του Αλέξανδρου Βεντούρα να με πλησιάσει, της συζύγου του Σαμουήλ Μαίρης και του γιού του Ιωσήφ Σαμουήλ, το αρχείο αυτό, συμπληρώνει με τρόπο μοναδικό τη δική μου έρευνα, φέρνοντας στο φως στοιχεία από συναγωγές στην Ελλάδα, μέσα από σπάνιες αποτυπώσεις και φωτογραφίες που χρονολογούνται από το 1960-61. Το αρχείο του Σαμουήλ μαζί με το δικό μου αρχείο, αποτελούν πλέον το πληρέστερο υφιστάμενο ιστορικό και αρχιτεκτονικό αρχείο για τις συναγωγές της Ελλάδος παγκοσμίως, καλύπτοντας μια ιστορία εξήντα και πλέον ετών.
Σήμερα στην έκθεση αυτή θα δούμε ένα μικρό μόνο μέρος του αρχείου. Ελπίζω στο μέλλον, και εφόσον το αρχείο των Συναγωγών αποτελέσει μέρος του νέου Μουσείου Ολοκαυτώματος, να δούμε και άλλες παρόμοιες εκθέσεις, που θα καλύπτουν και θα παρουσιάζουν τις συναγωγές ολόκληρης της Ελλάδος.
Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον Πρόεδρο του Εβραϊκού Μουσείου Ισαάκ Σαλτιέλ και το Συμβούλιο του Μουσείου, τον Πρόεδρο Δαυίδ Σαλτιέλ, τον Διευθυντή της Κοινότητας Βίκτωρ Ναρ, την επιστημονική υπεύθυνη Δρ. Ξένια Ελευθερίου και όλο το επιτελείο του Εβραϊκού Μουσείου.
Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για τη στήριξη που μου δίνουν όλα αυτά τα χρόνια στην έρευνά μου και την κόρη μου που βρίσκεται σήμερα στα εγκαίνια, με την ελπίδα, ότι εκθέσεις όπως η σημερινή θα εμπνεύσουν τη νεολαία να ερευνήσει και να αναδείξει την ιστορία της πόλης και του τόπου της και αυτή με τη σειρά της.
Σας ευχαριστώ όλους όπου ήρθατε και ελπίζω να απολαύσετε την έκθεση.
Σας ευχαριστώ πολύ.»
