Η Γερμανική εισβολή στην Ελλάδα και η πρώτη κατάρριψη Γερμανικού αεροσκάφους που απέδειξε τη μεγαλοψυχία των Ελλήνων - Γράφει ο Ηρακλής Καλογεράκης

Γράφει ο Αντιναύαρχος ΠΝ εα Ηρακλής Καλογεράκης

Η Γερμανία το Μάρτιο του 1938 (12/3/1938), εξανάγκασε την Αυστρία στην άνευ όρων συνθηκολόγηση και την προσάρτησε στο Γ’ Ράιχ. Τον Σεπτέμβριο, υπό την απειλή πολέμου, ο Χίτλερ προσάρτησε επίσης στη Γερμανία περιοχές της Δυτικής Τσεχοσλοβακίας (υπήρχε μια Γερμανική μειονότητα 3.500.000) και διεκδικούσε και τη Σουδητία (Sudetenland).

Ο Άγγλος πρωθυπουργός, Νέβιλ Τσάμπερλεν, υποστηρικτής της πολιτικής του κατευνασμού, δεν αντέδρασε, απεναντίας, υπέγραψε στις 29/9/1938 με τη Γερμανία, Ιταλία και Γαλλία  τη «Συμφωνία του Μονάχου», με την οποία αναγκαζόταν η Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας να εκχωρήσει την Σουδητία μαζί με μερικές περιοχές στη Ναζιστική Γερμανία, με αντάλλαγμα να μην προσαρτηθεί στη Γερμανία άλλο έδαφος της Τσεχοσλοβακίας. Ένας όρος, που μερικούς μήνες αργότερα αθετήθηκε με την κατάληψη ολόκληρης της Τσεχοσλοβακίας (Μάρτιος 1939). Είχε προηγηθεί μετά από πίεση της Γερμανίας η ανεξαρτησία της Σλοβακίας. Επίσης, τον Απρίλιο του 1939, η φασιστική Ιταλία εισέβαλε στην Αλβανία και την προσάρτησε στο κράτος της.

Όμως ούτε αυτό πυροδότησε τον πόλεμο. Ο Βος ΠΠ ξεκίνησε όταν, η Γερμανία (Γ Ράιχ), στράφηκε κατά της Πολωνίας (1 Σεπτεμβρίου 1939) και ο γερμανικός στρατός αιφνιδιάζοντας τους Πολωνούς, προέλασε στην χώρα τους. Μετά από αυτό, η Αγγλία και η Γαλλία (3/9/1939) αναγκάστηκαν να κηρύξουν τον πόλεμο στη Γερμανία, αλλά δεν προέβησαν σε καμιά σοβαρή πολεμική ενέργεια.

Στις 17 Σεπτεμβρίου, η Ρωσία επίσης εισέβαλε στην Πολωνία και άρχισε να καταλαμβάνει περιοχές στις ανατολικές της επαρχίες, σύμφωνα με μυστικό πρωτόκολλο που υπήρχε (Γερμανοσοβιετικό σύμφωνο).

Στις 27 Σεπτεμβρίου, η διαμελισμένη Πολωνία παραδόθηκε και στις 8 Οκτωβρίου, η Ναζιστική Γερμανία προσάρτησε στο Γ’ Ράιχ τις δυτικές περιοχές,.

Στη συνέχεα η Γερμανία εισέβαλε στη Δανία (,9 Απριλίου 1940) που παραδόθηκε την ίδια μέρα και μετά κατευθύνθηκε προς τη Νορβηγία. Εκεί συνάντησε σθεναρή  αντίσταση αλλά, παρά την βοήθεια της Αγγλίας και Γαλλίας (αποβατική επιχείρηση), οι Γερμανοί κατάφεραν να καταλάβουν όλα τα λιμάνια της και τελικά την ανάγκασαν να υπογράψει ανακωχή στις 9 Ιουνίου.

Μέχρι τη 10 Μαΐου 1940 που η Ναζιστική Γερμανία επιτέθηκε στην Γαλλία είχαμε τον «Γελοίο» (drole de guerre) ή Ψεύτικο Πόλεμο (phony war), αφού ούτε η Αγγλία ούτε η Γαλλία, δεν έπαιρνε την απόφαση να εμπλακεί σε εχθροπραξίες.

Μετά την κατάκτηση της Νορβηγίας, οι Γερμανοί στράφηκαν προς την Γαλλία καταλαμβάνοντας διαδοχικά το Λουξεμβούργο (10/5), την Ολλανδία (παραδόθηκε 14/5), το Βέλγιο (συνθηκολόγησε στις 27/5) και τέλος την Γαλλία (συνθηκολόγησε 25/6).

Εν τω μεταξύ, η από τον Νοέμβριο του 1936 σύμμαχος της Γερμανίας (Άξονας Ρώμης-Βερολίνου) Ιταλία, μπήκε την 10 Ιουνίου 1940 στον πόλεμο κατά των Γάλλων-Άγγλων.

Με την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο, ο Μουσολίνι απευθύνθηκε στις ουδέτερες χώρες και ανακοίνωσε τα εξής: «Εγώ δηλώνω πανηγυρικά, πως η Ιταλία δεν σκοπεύει να συγκρουστεί με χώρες που συνορεύουν από ξηρά ή θάλασσα με μας. Η Ελβετία, η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα, η Τουρκία και η Αίγυπτος ας λάβουν υπ’ όψιν τους αυτά τα λόγια και πως τυχόν εμπλοκή τους, θα εξαρτάται από εκείνες και μόνο από εκείνες». Φαίνεται πως άλλα έλεγε και άλλα είχε στο μυαλό του γιατί στις 12 Αυγούστου 1940, ο Μουσολίνι δήλωσε ότι, αν παραχωρούνταν στην Ιταλία, η Κέρκυρα και η Τσαμουριά, «χωρίς να ανοίξει μύτη», δεν θα ζητούσε περισσότερα.

Επίσης, με ύπουλο τρόπο προκάλεσε την Ελλάδα, αφού συναίνεσε στον τορπιλισμό του καταδρομικού μας Έλλη, την ημέρα της Παναγίας στα νερά της Τήνου, με το Ιταλικό υποβρύχιο «Delfino».  Ο τορπιλισμός αυτός λέγεται ότι έγινε κατόπιν εντολής του στρατηγού και μέλους του Φασιστικού κόμματος Cesare Maria de Vecchi.που ήταν Στρατιωτικός Διοικητής των Δωδεκανήσων. Μια ενέργεια, που ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα Grazzi, την χαρακτήρισε σαν πράξη «ντροπής και πειρατείας».

Μετά από αυτό (22/8/1940), η Ιταλία αποφάσισε να δοθεί προτεραιότητα στον πόλεμο της στη βόρεια Αφρική (ήταν στην Αιθιοπία από το 1935) και η επίθεση στην Ελλάδα να γίνει αργότερα. Μέσα Οκτωβρίου και μετά από διαβεβαίωση των στρατιωτικών, πως η κατάληψη της Ελλάδας θα ήταν εύκολη, αποφασίστηκε να εκδηλωθεί η επίθεση στην μικρότερη και ασθενέστερη στρατιωτικά Ελλάδα, στις 28/10/1940,.

Την ημέρα αυτή, στις 3 παρά 10 το πρωί ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα κόμης Emannuele Grazzi, επέδωσε στον Ιωάννη Μεταξά, στο σπίτι του στην Κηφισιά, τελεσίγραφο που έληγε μετά από τρεις ώρες. Αυτό έλεγε μεταξύ άλλων:

…Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως δώση αυθωρεί εις τας στρατιωτικάς αρχάς τας αναγκαίας διαταγάς ίνα η κατοχή αυτή δυνηθή να πραγματοποιηθή κατά ειρηνικόν τρόπον. Εάν τα ιταλικά στρατεύματα ήθελον συναντήση αντίστασιν, η αντίστασις αυτή θα καμφθή δια των όπλων και η Ελληνική Κυβέρνησις θα έφερε τας ευθύνας, αι οποίαι ήθελον προκύψη εκ τούτου…

Οι Ιταλοί ζητούσαν να καταλάβουν μερικά σημεία επί ελληνικού εδάφους και να σεβαστούν την ελληνική κυριαρχία στην υπόλοιπη επικράτεια. Όταν ο Μεταξάς ρώτησε ποια ήταν αυτά τα σημεία, ο Grazzi δεν μπόρεσε να του απαντήσει αφού δεν είχε καν ενημερωθεί και ως ήταν φυσικό, έλαβε την απάντηση «Alors c’ est la guerre», συνεπώς έχουμε πόλεμο.

Κατόπιν αυτών, οι Ιταλικές δυνάμεις με υποστήριξη από Αλβανία, επιτέθηκαν στην Ελλάδα αλλά, αντί να προελαύνουν στην Ελλάδα οπισθοχωρούσαν στην Αλβανία και μάλιστα με μεγάλες απώλειες. Η πανίσχυρη Μεραρχία Αλπινιστών Τζούλια (Julia), συνετρίβει από τους άνδρες του Συνταγματάρχη Δαβάκη στην Πίνδο την 1/11/1940.

Ο καιρός περνούσε και οι επιχειρήσεις των Ιταλών όχι μόνο δεν έκαμπταν την ηρωική αντίσταση των Ελλήνων, αλλά έκαναν τον κόσμο να θαυμάζει τους Έλληνες για την γενναιότητα και τον ηρωισμό τους και τους Έλληνες να πολεμούν με τραγούδια.

Η Γερμανία για να σώσει το γόητρο της συμμάχου της Ιταλίας αλλά και για να εξασφαλίσει τις δυνάμεις της κατά την επικείμενη επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα», στη Ρωσία, έστειλε στις 05:30 το πρωί της 6/4/1941, τον πρεσβευτή της στην Ελλάδα, πρίγκιπα Βίκτωρ Έρμπαχ (Viktor zu Erbach-Schonberg), για να επιδώσει στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κορυζή διακοίνωση, που έλεγε πως σκοπός της Γερμανικής επίθεσης ήταν να εκδιώξουν από το ελληνικό έδαφος τους 62.000 άνδρες και τα αεροπλάνα των Βρετανών που είχαν σταλεί για ενίσχυση και πως κάθε αντίσταση στις Γερμανικές Ένοπλες Δυνάμεις θα συντριβόταν.

Ο Κορυζής απάντησε στον Γερμανό πρεσβευτή ότι η Ελλάδα θα αντισταθεί στην γερμανική επίθεση με όλες της τις δυνάμεις.

Όμως, την Κυριακή αυτή της 6ης Απριλίου 1941, δεκαπέντε λεπτά πριν την επίσκεψη του πρέσβη, είχε ξεκινήσει η γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Είχε ξεκινήσει η «Επιχείρηση Marita» που δεν αφορούσε μόνο την Ελλάδα, αλλά και τη Γιουγκοσλαβία.  Τις μόνες χώρες των Βαλκανίων, μαζί με την Τουρκία, που δεν είχαν συμμαχήσει με τον Άξονα.

Οι δυνάμεις των Ναζί επιτέθηκαν από την Βουλγαρία στην Θράκη και από την Γιουγκοσλαβία στην Μακεδονία, ενώ τα αεροπλάνα της Luftwaffe σφυροκοπούσαν ταυτόχρονα με τις Ελληνικές δυνάμεις στα σύνορα και το Βελιγράδι.

Πιο συγκεκριμένα, ο στρατός της Βερμαχτ, υπό τον στρατηγό Βιλχελμ Λιστ, είχε 24 Μεραρχίες (680.000 άνδρες) από τις οποίες τρεις ήταν τεθωρακισμένες (843 τανκς) και δύο μηχανοκίνητες και την 8^η αεροπορική δύναμη (800 αεροπλάνα). Αυτοί θα επιχειρούσαν στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, σε ένα μέτωπο 360 χιλιομέτρων εκ των οποίων τα 170 ήταν στην γραμμή οχυρών Μεταξά.

Η «μάχη των οχυρών» είχε ξεκινήσει και η Ελλάδα με 70.000 στρατιώτες και 200 τανκς βρέθηκε να πολεμά ταυτόχρονα με τους στρατούς τριών κρατών και να γράφει ακόμη μια λαμπρή σελίδα στην Ιστορία μας. Μια σελίδα, για την οποία ο Χίτλερ την 4η Μαΐου του 1941 ενώπιον του Reichstag (νομοθετικό σώμα της Γερμανίας) είχε πει: "... Η ιστορική δικαιοσύνη με υποχρεώνει να πω ότι από όλους τους αντιπάλους τους οποίους αντιμετωπίσαμε, ο Έλλην στρατιώτης ιδίως επολέμησε με ύψιστο ηρωισμό και αυτοθυσία...".  Οι εισβολείς, σάρωναν τα πάντα στο πέρασμα τους. Μπροστά πήγαιναν τα τανκς, ακλουθούσε το μηχανοκίνητο πεζικό και τον δρόμο τους φρόντιζαν να εξασφαλίζουν τα αεροπλάνα της Λουφτβάφφε (Luftwaffe) που πετούσαν χωρίς να βρίσκουν αντίσταση. Τα Γερμανικά Α/Φ έπλητταν συνεχώς τις γραμμές ανεφοδιασμού στη ξηρά και θάλασσα καθώς και τα κύρια μας λιμάνια.

Η δική μας αεροπορία, μαζί με τη Βρετανική, δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τη Γερμανική που ήταν πανίσχυρη και είχε αδιαμφισβήτητα την αεροπορική υπεροχή.

Λίγες ώρες μετά την επίθεση στα βόρεια σύνορα μας, στις 10:55, εμφανίστηκε στον Αττικό ουρανό ένα γερμανικό αναγνωριστικό αεροπλάνο που πέταξε πάνω από Νίκαια και Πειραιά. Το αεροπλάνο κατέβηκε από το βουνό, πέρασε τον Κορυδαλλό και κατευθύνθηκε προς το λιμάνι. Μόλις εντοπίστηκε, οι σειρήνες σήμαναν συναγερμό και η αντιαεροπορική μας άμυνα προσπάθησε ανεπιτυχώς να το καταρρίψει.

Το απόγευμα, στις 14:30, ένα άλλο αναγνωριστικό αεροπλάνο. ήλθε από το Σούνιο, πέρασε την Γλυφάδα, το Φάληρο, τον Πειραιά, τον Κορυδαλλό και χάθηκε πίσω από το βουνό. Η αντιαεροπορική μας άμυνα το εντόπισε έγκαιρα και τα πολυβολεία του  Υμηττού, του Προφήτη Ηλία, του όρους Αιγάλεω, του Σχιστού, του Ναυστάθμου και της Ψυτάλλειας ανταποκρίθηκαν, αλλά το αεροσκάφος διέφυγε. Όμως, λίγο αργότερα το αναγνωριστικό εντοπίστηκε στον Κορινθιακό από το Hurricane της «80ης Μοίρας Δίωξης» της RAF που είχε απογειωθεί από την Ελευσίνα για να το αναχαιτίσει. Πιλότος του ήταν ο υποσμηναγός Peter Townley Dowding, ένας «άσσος» των αιθέρων.

Όταν έφτασε κοντά του το κυνήγησε κατά μήκος των ακτών και αντάλλαξαν πυρά. Το Hurricane δέχθηκε μερικές σφαίρες πριν κατορθώσει να πλήξει σοβαρά το βομβαρδιστικό που φλεγόμενο έχανε ύψος, πέρασε πάνω από τη Ναύπακτο και τελικά έπεσε στους πρόποδες της Κλόκοβας (Παλιοβούνα) μεταξύ των οικισμών Ρίζης και Μαγκλαρέικα.  Στην παραλία της Ρίζας, 5 χιλ. δυτικά του Αντιρρίου και σε απόσταση 150μ από την θάλασσα.

Το γερμανικό αεροπλάνο ήταν ένα Ju 88D-1 (με εργοστασιακό αριθμό W.Nr 880669) το οποίο ανήκε στο Σμήνος αναγνώρισης 2(F)/123 (4U+EK) που έδρευε στη Κατάνια της Σικελίας.

Αυτή ήταν και η πρώτη κατάρριψη Γερμανικού Α/Φ αφού η δεύτερη έγινε στις 5μμ στη γραμμή Μεταξά όπου 12  Hurricanes (33 Μοίρα RAF) ενεπλάκησαν σε αερομαχία με 8 Γερμανικά Bf 109E της JG27 και αμφότεροι έχασαν από δύο.

Με την πτώση, ο πιλότος (ΙπτάμενοςΥπαξιωματικός Fritz Dreyer) και ο πολυβολητής (δεκανέας Ηαns Hell) απανθρακώθηκαν ενώ οι άλλοι δύο ο τηλεγραφητής (λοχίας Heinz Windrath) και ο Επιχειρησιακός Αξιωματικός-Παρατηρητής (Ανθυποσμηναγός Edgar Liesenborgh), τραυματίστηκαν και μεταφέρθηκαν από τους κατοίκους των πλησίον οικισμών, στο νοσοκομείο Πατρών. O Windrath υπέκυψε μετά από 5 μέρες στα τραύματα του (11/4/1941), ενώ ο ελαφρότερα τραυματισμένος Ανθυποσμηναγός Liesenborgh, πήρε εξιτήριο, αιχμαλωτίστηκε και αργότερα στα τέλη Απριλίου, μετά τη κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, απελευθερώθηκε.

Οι κάτοικοι της περιοχής με τις αγνές τους ψυχές, έκαναν το Ανθρώπινο χρέος τους προς τους «αεροναυαγούς» εχθρούς και εφάρμοσαν τους κανόνες του «Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου» που δεν είχε ακόμη διαμορφωθεί (καθιερώθηκε μετά τη λήξη του πολέμου), ενώ φάνηκε πως η Ελληνική κρατική μηχανή λειτούργησε μέσα στον πόλεμο, υποδειγματικά.

Για τους απανθρακωμένους Γερμανούς, αν και δεν προβλεπόταν αφού δεν ήταν Έλληνες πολίτες, υπάρχουν καταχωρημένες ληξιαρχικές πράξεις θανάτου στο Ληξιαρχείο του Δήμου Ναυπακτίας. Η αναγνώριση τους έγινε από τις μαυρισμένες μεταλλικές κονκάρδες που είχαν στο λαιμό τους, η δε αναφορά για την καταχώρηση στο ληξιαρχείο έγινε την 9/4/1941 από τον τότε 58χρονο αυτόπτη μάρτυρα της συντριβής κ. Παναγιώτη Καραγεώργο.

Οι Έλληνες λοιπόν, σεβάστηκαν το πλήρωμα του εχθρικού αεροσκάφους, καταχώρησαν τον θάνατο των μελών στο ληξιαρχείο και έθαψαν στο κοιμητήριο του Αγίου Στεφάνου σύμφωνα με τα χριστιανικά έθιμα τους νεκρούς, βάζοντας στο μνήμα τους σταυρό με τα ονόματα τους. Στους δε συλληφθέντες τραυματίες, παρασχέθηκε πλήρης νοσοκομειακή περίθαλψη και φροντίδα.

Προφανώς οι δυό αυτές πτήσεις των αναγνωριστικών αεροσκαφών μάζευαν πληροφορίες για να πλήξουν το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, μόνο που το δεύτερο δεν κατάφερε να δώσει τις φωτογραφίες που έβγαλε, για αξιοποίηση.

Από το γεγονός αυτό και πιθανώς και από κάποια αναφορά στην ανάκριση των δύο αιχμαλωτισθέντων Γερμανών, δημιουργήθηκε η υποψία της επικείμενης αεροπορικής επιδρομής στο λιμάνι του Πειραιά. Το μεσημέρι λοιπόν της 6 Απριλίου δόθηκε διαταγή απόπλου των εν ενεργεία πολεμικών μας πλοίων από το ναύσταθμο για εκτέλεση περιπολιών στον Σαρωνικό καθώς και η εκκένωση του λιμένα Πειραιά, από τα μεγάλα πλοία. Αυτό έσωσε τα 11 μόνο πλοία που πρόλαβαν να απομακρυνθούν γιατί το βράδυ ακολούθησε ο βομβαρδισμός του Πειραιά από περίπου 200 Γερμανικά αεροπλάνα που ήλθαν από τη Σικελία.

Ο επιζήσας της συντριβής, Υποσμηναγός πλέον, Edgar Liesenborghs, λίγες ημέρες μετά την κατάληψη της χώρας, επισκέφθηκε τη Ναύπακτο, σε αναζήτηση των σορών των συναδέλφων του. Εκεί που δεν περίμενε να βρει τίποτε, είδε τον τάφο και την ληξιαρχική πράξη θανάτου των συμπολεμιστών του και εντυπωσιάστηκε. Τότε κατανόησε τα αισθήματα του Ελληνικού λαού και το γεγονός αυτό, σύμφωνα με κατοίκους της περιοχής, είχε ευεργετικές επιπτώσεις στην μετέπειτα συμπεριφορά του καθώς και στην μεταχείριση των κατοίκων της Ναυπακτίας κατά την περίοδο της κατοχής.

Αργότερα, αρχές της δεκαετίας του 50, τα οστά των νεκρών μελών του πληρώματος μεταφέρθηκαν στην Γερμανία από τις οικογένειες τους.

Ας μου επιτραπεί τώρα να δούμε ένα παραλληλισμό με μια άλλη κατάρριψη πολεμικού αεροσκάφους που έγινε σχεδόν 75 χρόνια μετά.

Την 24/11/2015 στις 09:24, ένα τουρκικό μαχητικό κατέρριψε με βολή κατευθυνόμενου βλήματος (AIM-120 AMRAAM, ένα Ρωσικό πολεμικό περιοχή των Τουρκο-Συριακων συνόρων, επειδή απλά παραβίασε τη συνοριακή γραμμή για 17 δλπ.

Ο πιλότος και ο Αξιωματικός Ναυτιλίας του ρωσικού Α/Φ εγκατέλειψαν επιτυχώς, όμως ήταν άτυχοι γιατί δεν ήταν στην Ελλάδα. Ήταν κοντά στη τουρκική μεθόριο και γιατί στο έδαφος τους έψαξαν να τους βρουν Τούρκοι αντάρτες και όχι έλληνες πολίτες..

Ο ναυτίλος Konstantin Murakhtin διασώθηκε, αλλά ο πιλότος Oleg Peshkov πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε από πυρά  Σύριων ανταρτών Τουρκικής καταγωγής, ενώ κατέβαινε με αλεξίπτωτο. Επίσης, ο Alexander Pozynich, Ρώσος πεζοναύτης της ομάδας έρευνας-διάσωσης που έφτασε στη περιοχή, σκοτώθηκε όταν το ελικόπτερο που επέβαινε, προσβλήθηκε από τους στρατιώτες της «Syrian Turkmen Brigade». Αξίζει να αναφέρουμε εδώ, πως επίθεση σε πιλότο αεροσκάφους που εγκαταλείπει το σκάφος του, αντίκειται στο Άρθρο 42 του Πρωτοκόλλου Ι του 1977 της Σύμβασης της Γενεύης.

Τρία χρόνια αργότερα (5/8/2018), συνελήφθη  στη Γεωργία, ο καταζητούμενος για τη δολοφονία του Ρώσου πιλότου Τούρκος υπήκοος Serkan Kurtulus, που ήταν καταχτούμενος μαζί με άλλους 17 αντάρτες, για σύσταση εγκληματική οργάνωσης, επίθεσης, εμπρησμού και εκβιασμού. Επίσης, σύμφωνα με την Γενική Εισαγγελία της Σμύρνης, καταζητείτο και επειδή διαδραμάτισε βασικό ρόλο σε οργάνωση που είχε έδρα στη δυτική επαρχία της Σμύρνης και δρούσε στην Κωνσταντινούπολη, Άγκυρα, Προύσα, Mugla, Artvin και Τραπεζούντα.

Θα κλείσω με μια ερώτηση: Περιμέναμε τίποτε καλύτερο από «μη Έλληνες» που δεν σέβονται ακόμη και τον αρχηγό της πολεμικής τους αεροπορίας;

Βιβλιογραφία-Πηγές

• Beevor, Antony (2014). The Second World War. ISBN978-1-7802-2564-7.
• Brian Cull and Nicola Malizia, Air war for Yugoslavia, Greece and Crete, Christopher Shores, 1987, London, ISBN 0-948817-07-0
• Christopher Shores and Giovanni Massimello with Russell Guest, A History of the Mediterranean Air War 1940-1945: Volume One, London, 2012, ISBN 978-1908117076
• Davies, Norman. Europe: A History. ISBN9780712666336.
• Henry L. de Zeng, H.L; Stanket, D.G; Creek, E.J. Bomber Units of the Luftwaffe 1933-1945; A Reference Source, Volume 1. Ian Allan Publishing, 2007.ISBN 978-1-85780-279-5
• Mehtidis Alexis, Air War Over Greece & Albania (1940-1941),Tiger Lilly Books, a division of General Data LLC, https://skyshelf.eu/item/mehtidis-alexis-air-war-over-greece-and-albania-1940-1941
• WEAL JOHN, Junkers-Ju 88, KAMPFGESCHWADER In North Africa and The Mediterranean, OSPREY Publishing
• Αναφορά από τη σελίδα «Άσσοι μαχητικών διπλάνων της Κοινοπολιτείας» http://surfcity.kund.dalnet.se/commonwealth_dowding.htm
• Ανθρώπων Μνήμες : αφήγηση, Μιχάλη Χειμαριού (Nafweek/12/10/2018)
• Άρθρο πρακτορείου Eurasianet «Georgia to extradite Turk involved in killing of Russian pilot» της Jul 5, 2018: https://eurasianet.org/georgia-to-extradite-turk-involved-in-killing-of-russian-pilot
• Άρθρο πτήση-Διάστημα, Οι δύο αεροπορικές καταρρίψεις, που έλαβαν χώρα κατά τον πόλεμο του 1940- 41 στη Ναυπακτία, 2019, https://www.ptisidiastima.com/kataripseis-nafpaktia-1941/
• Άρθρο πτήση-Διάστημα, ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ–7 Απριλίου 1941 λαμβάνει χώρα ο Μεγάλος Βομβαρδισμός του Πειραιά, https://www.ptisidiastima.com/april-1941-great-piraeus-bombardment/
• Άρθρο στη σελίδα http://surfcity.kund.dalnet.se/commonwealth_dowding.htm
• Άρθρο στη σελίδα «Πατραϊκός κόλπος», Αεροπλάνα στον βυθό, https://patraikosgulf.wordpress.com/%CE%B1%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%BB%CE%AC%CE%BD%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B2%CF%85%CE%B8%CF%8C/
• Άρθρο στη σελίδα Beautiful Life, https://blife.gr/2020/04/06/6-απριλιου-1941-ξεκινα-η-μαχη-των-οχυρων-ρου/
• Άρθρο του Stockholm Center for Freedom (SCF), “Exiled journalist reveals systematic mass torture, abuse targeting Turkey’s military staff’, https://stockholmcf.org/exiled-journalist-reveals-systematic-mass-torture-abuse-targeting-turkeys-military-staff/
• Αρχείο Σμηνάρχου Γεωργίου Ορφανάκη, air war for yugoslavia creece and grete
• ΓΕΣ-ΔΙΣ. Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου 1940–1941 ΑΘΗΝΑ 1959
• Γιάννη Ράπτη, Συμβολή στην ιστορία της Ναυπακτίας. Γεγονότα της περιόδου 1940-1950, Ναύπακτος 2003
• Γιάννης Ιωάννου, ΡΙΖΑ ΕΝΑ ΟΜΟΡΦΟ ΜΙΚΡΟ ΧΩΡΙΟ, ΣΕΛ 63
• Γρ.Γιοβανόπουλος, άρθρο «6 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1941–Από την εποποιία στην κατάρρευση», e-periskopisi.gr, 2015 (https://e-periskopisi.gr/2015/04/άρθρο-γρ-γιοβανόπουλος-6-απριλιου-1941-α/)
• Ηλία Δημητρόπουλου, Αεροπορία και Ναυπακτία, 2008, σελ. 52-56
• Ηλίας Δημητρόπουλος «ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΛΟΒΑΙΩΝ της Ναυπάκτου», 2018, σελ. 84, υποσ. 34
• Ι. Μελισσηνός, «Το Ναυτικό στον 2^ο ΠΠ», Τόμοι Α’ & Β’, Έκδοση Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1995
• Ιερομονάχου Ιερωνύμου Δελημάρη, ΤΡΙΚΟΡΦΟ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ, σελ.234
• Λήμμα Wikiwand «2015 Russian Sukhoi Su-24 shootdown»,  https://www.wikiwand.com/en/2015_Russian_Sukhoi_Su-24_shootdown
• Λήμμα Wikiwand «German invasion of Greece», https://www.wikiwand.com/en/German_invasion_of_Greece
• Λήμμα εγκυκλοπαίδειας https://military.wikia.org/wiki/Battle_of_Greece
• Μπάμπη Κοτίνη, Η Ναυπακτία και η Ναύπακτος στην δεκαετία 1940-1950, σελ. 34
• Παπάγος Αλέξανδρος, Ο πόλεμος τής Ελλάδος 1940-1941, Εκδ.Ίδρυμα Γουλανδρή