Πολυκυστικές ωοθήκες: Το σύνδρομο που ταλαιπωρεί πολλές γυναίκες - Άρθρο της Γεωργίας Κάσση
Το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (Polycystic Ovary Syndrome, PCOS) είναι μια συχνή πάθηση που επηρεάζει τον τρόπο λειτουργίας των ωοθηκών της γυναίκας. Είναι μία ενδοκρινική διαταραχή, καθώς σχετίζεται με σημαντική διαταραχή στην παραγωγή πολλών και διαφορετικών ορμονών.
Το σύνδρομο προσβάλλει τις γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας (κυρίως 15-44 ετών). Υπολογίζεται ότι έως και μία στις τέσσερις γυναίκες αυτών των ηλικιακών ομάδων πάσχουν από αυτό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, εκδηλώνεται κατά την εφηβεία, μέσα στα πρώτα χρόνια από την έναρξη της εμμήνου ρύσεως. Σε μερικές γυναίκες όμως εκδηλώνεται μετά την ενηλικίωση, κατά κανόνα μέχρι τα 23-24 έτη.
Οι ωοθήκες είναι όργανα της αναπαραγωγής και παράγουν:
• Δύο από τις κύριες ορμόνες του γυναικείου φύλου (τα οιστρογόνα και την προγεστερόνη που ρυθμίζουν τον έμμηνο κύκλο)
• Μικρές ποσότητες ανδρογόνων (είναι οι ορμόνες του ανδρικού φύλου, οι οποίες παράγονται σε μικρές ποσότητες και στις γυναίκες)
Οι ωοθήκες απελευθερώνουν επίσης τα ωάρια, που θα γονιμοποιηθούν από τα σπερματοζωάρια για να επιτευχθεί η τεκνοποίηση. Η απελευθέρωση των ωαρίων ρυθμίζεται από δύο άλλες ορμόνες, οι οποίες παράγονται στον εγκέφαλο από έναν αδένα που λέγεται υπόφυση. Οι ορμόνες αυτές είναι η θυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH) και η ωχρινοποιητική ορμόνη (LH). Η FSH διεγείρει κάθε μήνα μία ωοθήκη για να παράγει ένα ωοθυλάκιο (είναι ο «σάκος» που περιέχει το ωάριο) και η LH διεγείρει την απελευθέρωση ενός ώριμου ωαρίου.
Τα τρία βασικά κριτήρια για τη διάγνωση
Στις γυναίκες με σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών οι ωοθήκες δεν μπορούν να απελευθερώνουν κάθε μήνα ωάρια. Η έλλειψη ωορρηξίας μεταβάλλει τα επίπεδα όλων των εμπλεκομένων ορμονών (οιστρογόνων, προγεστερόνης, FSH, LH, ανδρογόνων). Τα επίπεδα της προγεστερόνης λ.χ. είναι χαμηλότερα από το φυσιολογικό, ενώ τα επίπεδα των ανδρογόνων υψηλότερα.
Αυτή η ορμονική ανισορροπία οδηγεί σε διαταραχή του εμμήνου κύκλου και καθιστά πιο δύσκολη την σύλληψη. Έχει επίσης και άλλες συνέπειες, καθώς συσσωρεύονται στις ωοθήκες ωοθυλάκια που θα έπρεπε να έχουν ωριμάσει. Τα προβλήματα αυτά αποτελούν και τα βασικά χαρακτηριστικά του συνδρόμου των πολυκυστικών ωοθηκών. Επομένως, μία γυναίκα διαγιγνώσκεται με το σύνδρομο όταν πληροί τουλάχιστον τα δύο από τα τρία, δηλαδή όταν έχει:
1. Ακανόνιστη έμμηνο ρύση (περίοδο), επειδή οι ωοθήκες δεν απελευθερώνουν τακτικά ωάρια ή/και
2. Περίσσεια ανδρογόνων ή/και.
3. Πολυκυστικές ωοθήκες (συσσώρευση μη ωριμασμένων ωοθυλακίων)
Ωστόσο πρέπει να διευκρινιστεί πως η μορφολογία των πολυκυστικών ωοθηκών, όπως αυτή απεικονίζεται στο υπερηχογράφημα κάτω κοιλίας, δεν συνεπάγεται αυτομάτως ότι μια γυναίκα πάσχει από PCOS. Για να τεθεί η διάγνωση του συνδρόμου, πρέπει οπωσδήποτε να πληροί τουλάχιστον ένα ακόμα από τα άλλα δύο χαρακτηριστικά προβλήματα που προαναφέρθηκαν.
Τα συμπτώματα
Τα προαναφερθέντα προβλήματα προκαλούν χαρακτηριστικά συμπτώματα στις γυναίκες. Έτσι:
• Η ακανόνιστη έμμηνος ρύση μπορεί να σημαίνει ότι η γυναίκα δεν θα έχει περίοδο κάθε μήνα ή ότι θα την παρουσιάζει πολύ συχνά ή πολύ αραιά (ακόμα και κάθε 2 ή 3 μήνες). Μπορεί επίσης να χάνει πολύ αίμα σε κάθε έμμηνο ρύση ή να έχει απρόβλεπτη περίοδο.
• Η υπερπαραγωγή ανδρικών ορμονών μπορεί να προκαλέσει πολλά προβλήματα. Για παράδειγμα, σε περισσότερο από το 70% των γυναικών με το σύνδρομο προκαλεί υπερτρίχωση (δασυτριχισμό), δηλαδή αυξημένη τριχοφυΐα στο πρόσωπο, το στήθος, την κοιλιά ή/και στο άνω μέρος των μηρών. Μπορεί επίσης να προκαλέσει επίμονα λιπαρό δέρμα και σοβαρή ακμή ή ακμή που εκδηλώνεται μετά την εφηβεία και δεν ανταποκρίνεται στις κλασικές θεραπείες. Μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αραίωση των μαλλιών και ανδρικού τύπου αλωπεκία (τριχόπτωση).
Άλλα πιθανά συμπτώματα των γυναικών με PCOS είναι:
• Η αύξηση του σωματικού βάρους. Το σχεδόν 80% των ασθενών είναι υπέρβαρες ή παχύσαρκες
• Η μελανίζουσα ακάνθωση. Αυτή είναι μία δερματική διαταραχή με σημεία πάχυνσης και σκούρας χροιάς σε ορισμένα σημεία στο δέρμα (κυρίως στις πτυχές στον αυχένα, στις μασχάλες, κάτω από τους μαστούς και στους μηρούς)
Η γυναίκα με PCOS μπορεί επίσης να παραπονιέται για πονοκεφάλους εξαιτίας των ορμονικών αλλαγών.
Οι μακροπρόθεσμοι κίνδυνοι
Το σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στην υγεία. Κατ' αρχάς, αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες γυναικείας υπογονιμότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι πάσχουσες θα δυσκολευτούν να αποκτήσουν παιδιά. Αντίθετα, με την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή οι περισσότερες θα μπορέσουν να συλλάβουν με φυσικό τρόπο. Κάποιες όμως θα χρειασθούν υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (σπερματέγχυση, εξωσωματική γονιμοποίηση) για να το επιτύχουν.
Το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών σχετίζεται επίσης με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων παθήσεων αργότερα στη ζωή. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, το μεταβολικό σύνδρομο και ο καρκίνος του ενδομητρίου (το ενδομήτριο είναι το εσωτερικό τοίχωμα της μήτρας).
Μελέτες έχουν δείξει πως περισσότερες από τις μισές γυναίκες με PCOS αναπτύσσουν τελικά σακχαρώδη διαβήτη, με τον κίνδυνο να είναι ιδιαιτέρως αυξημένος μετά την εμμηνόπαυση.
Ο καρκίνος του ενδομητρίου αποκαλείται και καρκίνος της μήτρας, αλλά είναι σχετικά σπάνιος. Η Αμερικανική Εταιρεία Καρκίνου (ACS) υπολογίζει ότι κάθε γυναίκα έχει 1 στις 33 πιθανότητες να τον εκδηλώσει (σε αντιδιαστολή, οι πιθανότητες για καρκίνο του μαστού είναι 1 στις 8 έως μία στις 10). Το πόσο ακριβώς αυξάνει το PCOS τον κίνδυνο γι' αυτό τον καρκίνο, παραμένει ασαφές.
Οι πιθανές αιτίες
Η ακριβής αιτία του συνδρόμου των πολυκυστικών ωοθηκών παραμένει άγνωστη. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι στην ανάπτυξή του εμπλέκονται πολύπλοκοι γενετικοί, περιβαλλοντικοί και ορμονικοί παράγοντες.
Συχνά παρατηρείται σε μέλη της ίδιας οικογένειας, γεγονός που υποδηλώνει ότι έχει κληρονομική συνιστώσα. Σχετίζεται επίσης με παθολογικά επίπεδα ορμονών στο σώμα, συμπεριλαμβανομένων των υψηλών επιπέδων ινσουλίνης. Η ινσουλίνη είναι η ορμόνη που ελέγχει τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Εάν τα κύτταρα μιας γυναίκας έχουν αντοχή στην δράση της ινσουλίνης, τότε η γλυκόζη (σάκχαρο) στο αίμα της μπορεί να αυξηθεί. Σε τέτοια περίπτωση ο οργανισμός της εντείνει την παραγωγή της ινσουλίνης.
Η υπερινσουλιναιμία, δηλαδή η υπερπαραγωγή της ινσουλίνης, αυξάνει την παραγωγή των ανδρογόνων, η οποία δυσχεραίνει την ωορρηξία. Τα περιττά κιλά, που αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά συμπτώματα του συνδρόμου, επίσης αυξάνουν την ποσότητα της ινσουλίνης που παράγει το σώμα. Υπολογίζεται ότι έως και το 70% των γυναικών με PCOS έχουν αντοχή στην ινσουλίνη. Ο συνδυασμός της παχυσαρκίας με την αντοχή στην ινσουλίνη αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο για εκδήλωση σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2.
Στην ανάπτυξη του συνδρόμου των πολυκυστικών ωοθηκών μπορεί να παίζει ρόλο και η φλεγμονή. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες με το σύνδρομο συχνά έχουν χρόνια, χαμηλή φλεγμονή στο σώμα τους, η οποία διεγείρει τις ωοθήκες για να παράγουν περισσότερα ανδρογόνα. Η χρόνια, χαμηλού βαθμού φλεγμονή ανοίγει επίσης τον δρόμο στην ανάπτυξη καρδιαγγειακών προβλημάτων.
Πώς γίνεται η διάγνωση
Όπως προαναφέρθηκε, η διάγνωση του PCOS προϋποθέτει να συντρέχουν τουλάχιστον δύο από εξής τρία συμπτώματα:
• Υψηλά επίπεδα ανδρογόνων
• Ακανόνιστη έμμηνος ρύση
• Κύστεις στις ωοθήκες
Επειδή το σύνδρομο είναι ορμονική διαταραχή, απαιτείται αξιολόγηση των ασθενών με ύποπτα συμπτώματα από τον ενδοκρινολόγο ιατρό. Εκείνος θα λάβει προσεκτικό ιστορικό και θα συστήσει μια σειρά εξετάσεων, που θα επιβεβαιώσουν ή θα αποκλείσουν το σύνδρομο ως αιτία των συμπτωμάτων τους.
Μεταξύ των πιθανών εξετάσεων συμπεριλαμβάνεται ο έλεγχος του ορμονικού προφίλ των ασθενών, εξετάσεις αίματος στις οποίες θα ελεγχθούν τα επίπεδα των ανδρογόνων και άλλων ορμονών. Στον αιματολογικό έλεγχο μπορεί να προστεθούν και βιοχημικές εξετάσεις (π.χ. μέτρηση γλυκόζης αίματος, γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης, χοληστερόλης και άλλων λιπιδίων, άλλων δεικτών της καρδιαγγειακής υγείας κ.λπ.).
Η συχνότητα της εμμήνου ρύσεως θα ελεγχθεί μέσω της λήψης προσεκτικού ιατρικού ιστορικού. Για τον σκοπό αυτό, καλό είναι η νεαρή κοπέλα ή γυναίκα να σημειώνει σε ένα ημερολόγιο κάθε πότε έχει έμμηνο ρύση και τα χαρακτηριστικά της (αν π.χ. είναι πολύ βαριά, αν πονάει, πόσο διαρκεί κ.λπ.).
Ο ενδοκρινολόγος ιατρός θα σας υποβάλλει επίσης σε κλινική εξέταση για να καταγράψει τυχόν σωματικά συμπτώματα, όπως ακμή, αυξημένη τριχοφυΐα στο σώμα, μελανίζουσα ακάνθωση.
Μπορεί ακόμα να ζητήσει απεικονιστικές εξετάσεις, όπως υπερηχογράφημα κάτω κοιλίας, για να ελεγχθούν οι ωοθήκες για κύστεις. Όπως προαναφέρθηκε, μόνες τους οι κύστεις στις ωοθήκες δεν είναι αρκετές για να τεθεί η διάγνωση του συνδρόμου PCOS.
Η αντιμετώπιση
Τρόπος ίασης του συνδρόμου των πολυκυστικών ωοθηκών δεν υπάρχει. Ωστόσο υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αντιμετωπιστούν τα συμπτώματά του και να ρυθμιστεί ο έμμηνος κύκλος της γυναίκας.
Η θεραπεία που χορηγείται σε κάθε γυναίκα είναι εξατομικευμένη και καθορίζεται από τη βαρύτητα των συμπτωμάτων και της ορμονικής διαταραχής στον οργανισμό της. Ρόλο στον καθορισμό της θεραπείας παίζει επίσης η φάση της ζωής της γυναίκας και ο στόχος της θεραπείας (άλλη θεραπεία χρειάζεται λ.χ. η υπερτρίχωση και άλλη η υπογονιμότητα).
Η θεραπεία μπορεί να συμπεριλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή (π.χ. αντισυλληπτικά, αντιανδρογόνα, φάρμακα για αύξηση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη κ.λπ.) και αλλαγές στον τρόπο ζωής (η σωστή απώλεια βάρους, με δίαιτα και γυμναστική, μπορεί να βελτιώσει πολλά συμπτώματα).
Αν αποτύχουν όλες οι άλλες θεραπευτικές επιλογές ή αν η γυναίκα δεν μπορεί να λάβει φαρμακευτική αγωγή, μπορεί να εφαρμοστούν χειρουργικές θεραπείες (π.χ. καυτηριασμός ωοθηκών με διαθερμία ή λέιζερ, μέσω λεπτής βελόνας που εισάγεται από τον ομφαλό).
Γεωργία Κάσση, MD, PhD
Ενδοκρινολόγος
Διευθύντρια ΕΣΥ - Επιστημονικά υπεύθυνη
Ενδοκρινολογικό Τμήμα ΓΝΑ Αλεξάνδρα
