ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Ο Μίκης του Πειραιά και της Δραπετσώνας

Ένα μικρό αφιέρωμα στις πειραιώτικες ρίζες και επιρροές του μεγάλου δημιουργού της «Ρωμιοσύνης».

 

Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης στην έντυπη έκδοση του Saronic Magazine

 

 

Είναι πραγματικά βαρύ το φορτίο να αναφερθείς σε έναν άνθρωπο που στάθηκε η Ακρόπολη της ελευθερίας, τον Μίκη Θεοδωράκη, και στη σχέση που διατηρούσε με τον Πειραιά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, ο Πειραιάς θα μπορούσαμε να πούμε ότι κατέχει ένα σημαντικό μερίδιο συμμετοχής.

Η Ικαρία, η Μακρόνησος και ο Σαράφης…

Θα ξεκινήσουμε το ταξίδι μας στον Πειραιά με σημείο εκκίνησης την Ικαρία, όπου ο Μίκης Θεοδωράκης βρέθηκε εκτοπισμένος το 1947. Εκεί ήταν που ήλθε σε επαφή, για πρώτη φορά, με εκτοπισμένους Πειραιώτες. Τους άκουσε να τραγουδούν ρεμπέτικα, τους άκουσε να επαναλαμβάνουν πολλές φορές εκείνο το τραγούδι, το «Καπετάν Ανδρέα Ζέπο». Αργότερα, όταν τον έστειλαν στη Μακρόνησο εξόριστο, τοποθετήθηκε στον πρώτο κλωβό. Ήταν μια περίφρακτη έκταση εντός της οποίας είχαν αναπτυχθεί σκηνές και χωρίζονταν από τις σκηνές των υπολοίπων κλωβών με συρματοπλέγματα. Σε εκείνο τον κλωβό του Μίκη είχε τοποθετηθεί μαζί του όλη η ηγεσία και τα πρωτοκλασάτα στελέχη του ΕΑΜ.

Τις νύχτες συγκεντρώνονταν όλοι σε μια σκηνή και τραγουδούσαν για να περάσει η ώρα τους, αλλά και για να πάρουν κουράγιο μέσα από το τραγούδι τους. Τότε ο Θεοδωράκης τραγούδησε κάποια ρεμπέτικα που είχε ακούσει προηγούμενα στην Ικαρία, από τους Πειραιώτες, και ανάμεσα σε αυτά πήγε να τραγουδήσει και το τραγούδι με τους στίχους «πάνω στη γλυκιά μαστούρα». Αμέσως δέχτηκε την παρατήρηση του στρατηγού του ΕΑΜ, του Σαράφη, που του είπε: «Μίκη, εμείς δεν είμαστε χασικλήδες, είμαστε αγωνιστές». Έτσι, άναψε μια φλόγα, ένας σπινθήρας στην ψυχή του Μίκη Θεοδωράκη, που αναγνώρισε το δίκαιο της παρατήρησης του Σαράφη και σκέφτηκε –όπως ο ίδιος αργότερα θα δήλωνε– «στην Ελλάδα τελικά τραγουδούμε θείες μελωδίες, με απαράδεκτο περιεχόμενο». Τότε ήταν που για πρώτη φορά ο Θεοδωράκης σκέφτηκε την απήχηση που θα είχαν αυτά τα τραγούδια αν περιείχαν στίχους μεγάλων ποιητών. Έθεσε λοιπόν στόχο να ξεφύγει από το ρεμπέτικο της μιας κοινότητας ανθρώπων, του λιμανιού, ή –αν θέλετε– των συγκεκριμένων τύπων που άκουγαν αυτό το είδος, και να δημιουργήσει λαϊκή μουσική για όλους τους Έλληνες.

 

 

Στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά…

Έναν χρόνο αργότερα, το 1948, φτάνει στον Πειραιά, όπου καταφεύγει στο πλέον εμβληματικό κτίριο της πόλης, που ήταν και είναι μέχρι και σήμερα το Δημοτικό Θέατρο. Οι σύντροφοί του, εν μέσω εμφυλίου πολέμου, του πρότειναν να κρυφτεί στα παρασκήνια του θεάτρου, όχι μόνο γιατί ήταν κυνηγημένος, αλλά και γιατί ήταν βαριά χτυπημένος από μια πλευρίτιδα, που του προξενούσε αφόρητους πόνους. Εκεί, στο Δημοτικό Θέατρο, το 1948 ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με μια άλλη σπουδαία προσωπικότητα για τον Πειραιά, τη Μελίνα Μερκούρη. Τότε λέγεται ότι ξεκίνησε μάλιστα και η συνεργασία τους, καθώς του ζητήθηκε να γράψει μουσική για το θεατρικό έργο «Το τραγούδι της κούνιας», στο οποίο θα πρωταγωνιστούσε η Μελίνα Μερκούρη.

 

Η Δραπετσώνα τραγούδι…

Η σχέση του Θεοδωράκη τόσο με το Δημοτικό Θέατρο όσο και με τον Πειραιά θα γίνει ακόμα πιο στενή τα επόμενα χρόνια. Το 1958 λήφθηκε η απόφαση εκ μέρους της Κυβέρνησης που αφορούσε στην κατεδάφιση των προσφυγικών παραγκών της Δραπετσώνας. Αρχές του 1960 οι μπουλντόζες ξήλωναν, ξερίζωναν –αν θέλετε– τις παράγκες της Δραπετσώνας, για τις οποίες μάλιστα δεν προβλεπόταν καμία αποζημίωση για τους ενοίκους τους. Οι πρόσφυγες λοιπόν της Δραπετσώνας άρχισαν να δίνουν έναν σκληρό αγώνα επιβίωσης για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Ο Θεοδωράκης, εμπνεόμενος από τον αγώνα των κατοίκων της Δραπετσώνας, έλαβε τότε την απόφαση να συνθέσει ένα τραγούδι για το γεγονός. Τηλεφώνησε στον ποιητή Τάσο Λειβαδίτη δίνοντάς του τηλεφωνικά τη μελωδία! Και ο Λειβαδίτης από την τηλεφωνική ακρόαση της μελωδίας, που του τραγουδούσε ο Θεοδωράκης, έγραψε τους στίχους για το τραγούδι «Δραπετσώνα, 1960».

 

 

 

Πειραιάς και Νεολαία Λαμπράκη…

Ο Μίκης Θεοδωράκης, μετά τη δολοφονία του Πειραιώτη ιατρού και αθλητή του Πειραϊκού Συνδέσμου, αλλά και βουλευτή Πειραιά, του Γρηγόρη Λαμπράκη, στις 8 Ιουνίου 1963, ίδρυσε μαζί με άλλους τη Νεολαία Λαμπράκη, που τα μέλη της έγιναν γνωστά και ως «Λαμπράκηδες». Σε αυτήν κατέλαβε τη θέση του γενικού γραμματέα. Λίγο καιρό θα ενωθεί με τη νεολαία της ΕΔΑ και θα δημιουργηθεί η «Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη», η οποία ήταν η μεγαλύτερη οργάνωση προοδευτικής νεολαίας που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα μετά την ΕΠΟΝ και η οποία θα εκλέξει πρόεδρο τον Θεοδωράκη. Στον Πειραιά, την προεδρία της τοπικής οργάνωσης των Λαμπράκηδων ανέλαβε ο Χρήστος Φωτίου, τότε μέλος της Διοικούσας Επιτροπής της ΕΔΑ και αργότερα εξόριστος στη Γυάρο, ο οποίος εξελέγη μεταπολιτευτικά δήμαρχος Κερατσινίου (1975-1978) και βουλευτής του ΠΑΣΟΚ (1981-1989), και διετέλεσε υφυπουργός Εμπορίου το 1986. Στις επαναληπτικές εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964 ο Θεοδωράκης θα εκλεγεί βουλευτής της ΕΔΑ στη Β΄ Περιφέρεια Πειραιώς, που υπήρξε έδρα του Γρηγόρη Λαμπράκη. Και ο ίδιος άλλωστε ένιωθε ότι αυτή η περιφέρεια του ταίριαζε, καθώς χαρακτηριζόταν από έντονο προσφυγικό στοιχείο, που πλησίαζε περισσότερο στις ρίζες του, αφού θυμίζω ότι η μητέρα του Θεοδωράκη ήταν προσφυγικής καταγωγής.

 

 

Η σύγκρουση στα Θεοφάνια του 1966…

Το 1966 ο Μίκης Θεοδωράκης ίδρυσε, συνεργαζόμενος με τον Δήμο Πειραιά, τον Μουσικό Οργανισμό Πειραιά και τη Συμφωνική Ορχήστρα του Πειραιά. Μέσα από τις συνεργασίες αυτές γνώρισε την πόλη καλύτερα, τους δρόμους, τους ανθρώπους, τις τοποθεσίες. Στις 6 Ιανουαρίου του 1966 ο Θεοδωράκης κατέβηκε στον Πειραιά, προκειμένου να λάβει μέρος στον εορτασμό των Θεοφανίων, που εκείνη τη  εποχή παρουσίαζαν μια ιδιαιτερότητα. Το πολιτικό κλίμα ήταν υπερβολικά οξυμένο, καθώς λίγους μήνες νωρίτερα, τον Ιούλιο του 1965, είχε δημιουργηθεί η τεράστια πολιτική κρίση που έμεινε γνωστή ως «η αποστασία», οδηγώντας σε παραίτηση τον λαοφιλή Γεώργιο Παπανδρέου.

Όταν έγιναν τα Θεοφάνια του 1966, ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε ότι θα κατέβει στο λιμάνι του Πειραιά για την τελετή Αγιασμού των υδάτων. Η αναγγελία παρουσίας του Παπανδρέου προκάλεσε την απόφαση μετακίνησης των επίσημων εκδηλώσεων στο τότε Τουρκολίμανο, μαζί με τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τα μέλη της Κυβέρνησης του Στέφανου Στεφανόπουλου. Άλλωστε, και ο ίδιος ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ένιωθε περισσότερο οικεία στο Τουρκολίμανο, καθώς ήταν ιστιοπλόος και εκεί έκανε όλες τις προπονήσεις του.

Όμως, ο λαός βρήκε την ευκαιρία να δείξει την έμπρακτη υποστήριξή του στον Γ. Παπανδρέου, κι έτσι χιλιάδες λαού βρέθηκαν στο λιμάνι του Πειραιά. Η ουρά του πλήθους, γράφουν οι εφημερίδες της εποχής, έφτανε μέχρι την τότε Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, σημερινή δηλαδή Γρηγορίου Λαμπράκη, ενώ ο ίδιος ο Θεοδωράκης είχε εκτιμήσει τον αριθμό του πλήθους στους δέκα χιλιάδες. Η Πλατεία Κοραή ήταν κατάμεστη κι ανάμεσα στα χιλιάδες άτομα βρισκόταν εκεί και ο Θεοδωράκης. Τότε έγινε άγρια επίθεση της αστυνομίας κατά των διαδηλωτών.

 

 

Τότε που έγραψε τη «Ρωμιοσύνη»…

Ο Μίκης Θεοδωράκης σύρθηκε στο έδαφος, ξυλοκοπήθηκε και καταματωμένος επέστρεψε στο σπίτι του, όπου η οικογένειά του τον περίμενε, γιατί είχε πάει μεσημέρι. Κλείσθηκε γρήγορα στο γραφείο του και, πλημμυρισμένος από ανάμεικτα αισθήματα για την άδικη επίθεση που είχε δεχθεί ο ίδιος και όλοι όσοι επιθυμούσαν δημοκρατία, ένιωσε την ανάγκη να αντιδράσει. Τα μάτια του κοίταξαν ολόγυρα το γραφείο του, όπου βρίσκονταν στοίβες από χαρτιά με ποιήματα, πεταμένα δώθε-κείθε. Στην κορυφή μιας τέτοιας στοίβας είδε ξαφνικά τα αντίγραφα με τα ποιήματα του Ρίτσου. Αν τα ποιήματα αυτά την ώρα εκείνη δεν βρίσκονταν στην κορυφή της στοίβας, ίσως ένα από τα μεγαλύτερα έργα του Θεοδωράκη να μην αποτελούσε σήμερα πραγματικότητα. Άγνωστο μάλιστα, κατά τον Μίκη, το ποιος και το πώς τοποθέτησε τα ποιήματα του Ρίτσου στην κορυφή, αφού ο ίδιος θυμόταν καλά ότι τα είχε τοποθετήσει στο τέλος της στοίβας.

Τα αντίγραφα των ποιημάτων του Ρίτσου τα είχε προσφέρει στον Θεοδωράκη, το 1962, η Επιτροπή Γυναικών για την Απελευθέρωση των Πολιτικών Κρατουμένων και κύρια των Μακρονησιωτών. Ποτέ όμως, όπως ο ίδιος ο Θεοδωράκης είχε δηλώσει, δεν βρέθηκε στην κατάλληλη ψυχική κατάσταση για να ακούσει τη μουσική που οι στίχοι εξέπεμπαν. Διότι, κατά τον Θεοδωράκη, όλοι οι στίχοι εξέπεμπαν από μόνοι τους μουσική. Να τώρα όμως που, μετά τα επεισόδια του Πειραιά, βρέθηκαν ξανά μπροστά του, με τον ίδιο μάλιστα να βρίσκεται στην κατάλληλη ψυχική κατάσταση, φορτισμένος όπως ήταν από τα πρωινά γεγονότα του Πειραιά.

Με το που είδε τους στίχους «αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό», άρχισε ο νους του να πλημμυρίζει από μουσική. Στάθηκε στο πιάνο και άρχισε να συνθέτει.

Ακούγοντας οι δικοί του τη μουσική, έστειλαν την κόρη του τη Μαργαρίτα να τον φωνάξει για φαγητό: «Έλα, μπαμπά, τρώμε». Η απάντηση του Μίκη ήταν: «Πήγαινε, παιδί μου, κι έρχομαι». Στη συνέχεια η σύζυγός του η Μυρτώ έστειλε τον γιο τους τον Γιώργο. Η απάντηση του Μίκη ήταν η ίδια.

Με αυτόν τον εκπληκτικό τρόπο ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε, όπως ο ίδιος αφηγήθηκε, τα οκτώ από τα εννέα τραγούδια της «Ρωμιοσύνης» σε μία μόλις ώρα. Χάρις ή εξαιτίας των επεισοδίων του Πειραιά, είχε γίνει η σύνθεση της «Ρωμιοσύνης».

 

Με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση…

Ο Μίκης στη συνέχεια κάλεσε τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ο οποίος όμως δεν ήταν μαθημένος σε αυτό το είδος μουσικής. Όταν τις επόμενες ημέρες ο Μίκης τον κάλεσε για να τον ρωτήσει, ο Μπιθικώτσης απάντησε: «Δεν το έπιασα το νόημα». Σε ερώτηση του Θεοδωράκη μήπως δεν του άρεσε η μελωδία ή τα λόγια ο Μπιθικώτσης απάντησε: «Και μου άρεσαν και δεν μου άρεσαν, αλλά τι να σου πω, Μίκη, ίσως να κάνω λάθος. Δεν κάθεσαι να τα παίξεις άλλη μία φορά;». Και ο Μίκης, μαζί και ο ελληνικός λαός, όχι μόνο τα έπαιξαν μία φορά, αλλά από τότε δεν σταμάτησαν ποτέ να τραγουδούν τη «Ρωμιοσύνη», το έργο που αγαπήθηκε περισσότερο από κάθε άλλο. Και ο Γρηγόρης ο Μπιθικώτσης ήταν εκείνος που παρουσίασε τη «Ρωμιοσύνη» στις 28 Φεβρουαρίου 1966 μέσα στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.

Την ίδια χρονιά ο Μίκης Θεοδωράκης αποφάσισε να κάνει μια περιοδεία τριάντα συναυλιών στη Σοβιετική Ένωση. Ο Μπιθικώτσης, που είχε συμβόλαιο εκείνη την εποχή με νυχτερινό κέντρο, δεν μπορούσε να τον ακολουθήσει. Θα τον συνόδευε η Φαραντούρη, αλλά χρειαζόταν μια ανδρική φωνή στη θέση του Μπιθικώτση. Ο Μίκης αποφάσισε να προτείνει στον Πουλόπουλο, που όμως αρνήθηκε για τους δικούς του λόγους. Απελπισμένος, ο Θεοδωράκης έψαχνε λοιπόν να βρει άλλον αντικαταστάτη. Του πρότειναν τότε κάποιον που διέθετε την κατάλληλη φωνή, χωρίς όμως να θυμούνται το όνομά του και του είπαν ότι έμενε κάπου στην Καισαριανή και ότι ήταν στο επάγγελμα τσαγκάρης.

Ο Θεοδωράκης τούς έστειλε προς αναζήτησή του. Εκείνοι έψαχναν να βρουν στην Καισαριανή τον τσαγκάρη με την ωραία φωνή, που δεν ήταν άλλος από τον Καλογιάννη!

 

Στη Μόσχα με τον Αντώνη Καλογιάννη…

Τέσσερις η ώρα τα ξημερώματα του χτυπούσαν την πόρτα. Μόλις άνοιξε, ο Καλογιάννης δέχθηκε την πρόταση να ακολουθήσει τον Μίκη Θεοδωράκη σε περιοδεία στη Σοβιετική Ένωση! Ο Μίκης, μετά την αποδοχή της πρότασής του από τον Καλογιάννη, του ζήτησε τρία πράγματα: Να βγάλει αμέσως διαβατήριο, χωρίς να πει σε κανέναν για ποιον λόγο το θέλει, να κάνει πρόβες κάθε Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο πρωί και, τέλος, να τραγουδήσει μπροστά σε κοινό στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Έτσι, ο Καλογιάννης πήρε τη θέση του Μπιθικώτση στη μεγάλη συναυλία στη Σοβιετική Ένωση, τραγουδώντας για πρώτη φορά όμως μπροστά στο κοινό του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, που ήταν κατάμεστο. Βέβαια, ο Καλογιάννης σε εκείνη την πρώτη εμφάνιση στον Πειραιά δεν είχε εντυπωσιάσει τους μουσικούς που τον συνόδευαν, όμως ο Θεοδωράκης κατάλαβε ότι ήταν το άγχος που επιδρούσε και γνώριζε ότι ύστερα από εμφανίσεις και πρόβες θα βελτιωνόταν.

Και, πραγματικά, οι πρόβες έγιναν μέσα στο πλοίο που απέπλευσε από τον Πειραιά για την Οδησσό, με ακροατές Αιγύπτιους αξιωματικούς της αεροπορίας που πήγαιναν στον ίδιο προορισμό.

 

Και ο κόκκινος Ολυμπιακός…

Όμως, θα κλείσουμε αυτό το μικρό αφιέρωμα αναφέροντας και μία ακόμα σχέση του Μίκη Θεοδωράκη με τον Πειραιά, καθώς αγαπούσε τον Ολυμπιακό. Αυτή η σχέση προέκυψε όταν ο Μίκης αγόρασε την πρώτη του αθλητική εφημερίδα το 1935 και είδε σε αυτή μια φωτογραφία του Ολυμπιακού με τα πέντε αδέλφια, τους Ανδριανοπουλαίους. Γι’ αυτή την επιλογή του ο ίδιος ο Θεοδωράκης αφηγήθηκε: «Ήταν η κόκκινη φανέλα και έγινα Ολυμπιακός από τότε. Κι εγώ, όπως ξέρετε, έχω αλλάξει πολλά κόμματα και με έχουν κατηγορήσει γι’ αυτό. Αλλά τον Ολυμπιακό δεν τον αλλάζω, κάποιος γεννιέται και πεθαίνει με τα χρώματά του. Στη Μακρόνησο στη σκηνή μου ήμασταν μοιρασμένοι άλλοι Ολυμπιακοί κι άλλοι Παναθηναϊκοί. Κι όμως, παλεύαμε όλοι μαζί για κάποια ιδανικά. Υποτιμούν το ποδόσφαιρο, ενώ είναι η βάση σε μια κοινωνία. Πρώτα παίζεις μπάλα και επιλέγεις ομάδα και μετά γίνεσαι γιατρός, δικηγόρος ή αποκτάς οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα ή και κόμμα».

Όλες αυτές οι στιγμές για τη σχέση του Θεοδωράκη με τον Πειραιά είναι μόνο ενδεικτικές. Μα πώς θα μπορούσε άραγε κάποιος να βολέψει 70 χρόνια δημιουργίας μέσα σε μερικές αράδες;

Πηγές

Από το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω εκπομπές:

  •  

«Αρχονταρίκι» με τον μητροπολίτη Δημητριάδος Ιγνάτιο Γεωργακόπουλο, 9 Μαρτίου 2008

  •  

«Φώτα Πορείας» με την Έλενα Ακρίτα, 2000

  •  

«Στα άκρα» με τη Βίκυ Φλέσσα, 12 Φεβρουαρίου 2010

  •  

«Αλάτι και Πιπέρι» με τον Φρέντυ Γερμανό

  •  

«Ιστορία των χρόνων μας», παραγωγή ΕΡΤ, 2004-2005

  •  

«Το εμβληματικό Δημοτικό Θέατρο Πειραιά», Συλλογικό έργο, εκδόσεις Μίλητος, 2018.

Διαβάστε επίσης

A.Σ. Τροιζηνιακός: 90 χρόνια προσφοράς στον αθλητισμό  και στη νεολαία της ΤροιζηνίαςΤΡΟΙΖΗΝΑ

To καμάρι του Γαλατά Τροιζηνίας, ο Τροιζηνιακός, που από την ίδρυσή του, πριν από 90 χρόνια, υπηρετεί με συνέπεια τον αθλητισμό και τη νεολαία της τοπικής κοινωνίας.   Του Μπ. Κανα...

Ο Ποριώτικος ΧασάπικοςΕπιλεγμένα Άρθρα

Χασάπικος. Ίσως ο πιο αγαπημένος και εντυπωσιακός ελληνικός χορός, χορεύεται διαφορετικά στον Πόρο, με μοναδικές φιγούρες και τοπική χορογραφία.   Ο «Ζορμπάς» του Κακογιάννη έκανε ...

Ν. Πορτοκάλογλου: «Στην Ύδρα, πρώτη μου επίσκεψη  σαν τραγουδοποιός, ονειρευόμουν  ότι θα συναντούσα τον Λέοναρντ Κοέν»Επιλεγμένα Άρθρα

Νίκος Πορτοκάλογλου – από το «Μουσικό Κουτί» της οθόνης στον δρόμο, περιοδεία με Jukebox, φίλους και αγαπημένα τραγούδια.   Μια κιθάρα αγκαλιά, ένα μουσικό κουτί, ένα συνεσταλμένο ...

Η Αθήνα πρέπει να προβάλλεται στις διεθνείς αγορές ως «νησιωτική πρωτεύουσα»Επιλεγμένα Άρθρα

Στη δυναμική αλληλεπίδραση Αττικής και Νησιών του Αργοσαρωνικού δίνει έμφαση ο κ. Ευγένιος  Βασιλικός, ηγετικό στέλεχος των Ξενοδόχων της Αθήνας, μιλώντας για τις προοπτικές ανάπτυ...

Ο δρόμος του μπαρουτιού της  Εξέγερσης άφησε ποριώτικα ίχνη...Επιλεγμένα Άρθρα

Αναδημοσιεύουμε από την έντυπη έκδοση του Saronic Magazine, το αφιέρωμα για την συνεισφορά του Πόρου στην Επανάσταση του 1821, με την μεταφορά του μπαρουτιού στην Μάνη.    Το θρίλε...