Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Αίγινα
H ερωτική και σχεδόν καρμική σχέση του Κρητικού δημιουργού με το νησί, όπως αποτυπώνεται στις επιστολές του προς την οικογένεια Αγγελάκη.
Γράφει ο Θανάσης Αγάθος*
Σε μια πρόσφατη επίσκεψή μου στην πανέμορφη Αίγινα, όπου, ύστερα από πρόσκληση του εξαιρετικά φιλόξενου Συλλόγου Φίλων Ιστορικού και Λαογραφικού Μου- σείου Δήμου Αίγινας, μίλησα για το βιβλίο μου «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο», συνειδητοποίησα, για μιαν ακόμη φορά, πόσο άρρηκτα συνδεδεμένη είναι η ζωή του Καζαντζάκη με το πανέμορφο νησί του Αργοσαρωνικού.
Στην αλληλογραφία του Καζαντζάκη με την οικογένεια του δικηγόρου και επιστήθιου φίλου του Γιάννη Αγγελάκη, πατέρα της ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ («Επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη προς την οικογένεια Αγγελάκη», επιμέλεια – εισαγωγή – σχόλια: Θανάσης Αγάθος, Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Ηράκλειο – Μυρτιά 2013), αποτυπώνονται όλες οι φάσεις της ερωτικής και σχεδόν καρμικής σχέσης που αναπτύσσει ο Κρητικός δημιουργός με το νησί, όπου έχει σπίτι ο Αγγελάκης.
Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 τονίζεται η λαχτάρα του ζεύγους Νίκου και Ελένης Καζαντζάκη να αγοράσουν οικόπεδο και να χτίσουν σπίτι στην Αίγινα, την οποία ο Καζαντζάκης βλέπει ως σωτηρία: «Μην ξεχνάς το οικόπεδο σ’ Αίγινα. Εκεί είναι η σωτηρία» (Παρίσι, 12/6/1931). Σε λίγο μεταγενέστερη επιστολή στον Αγγελάκη ο Καζαντζάκης δείχνει να θεωρεί τον «βράχο» του νησιού όπου θα χτιζόταν το σπίτι ένα είδος ιδανικού και μελλοντικού τόπου ταφής του: «Χάρηκα που επιτέλους τελειώνει η υπόθεση του οικόπεδου. Μια περίεργη σταθερότητα –εντελώς αστήριχτη– νιώθω όταν συλλογούμαι πως στον έρημο αυτό βράχο μπορώ μια μέρα να ζήσω και να πεθάνω. Πολύ θα χαρώ να γένει εκεί το μνήμα μου» (Γκότεσγκαμπ, 7/3/1932).
Στην Αίγινα ο Καζαντζάκης θα αναζητήσει αραξοβόλι ήδη από το 1933, μένοντας κατά διαστήματα στο σπίτι του Αγγελάκη και στο σπίτι της Μαίρης Πάντου, εξαδέλφης της Ελένης. Το 1936 ξεκινά να χτίζει το δικό του σπίτι στο νησί, σε σχέδιο του αρχιτέκτονα Βασίλη Δούρα, και το 1937 εγκαθίσταται σε αυτό με την Ελένη. Στο νησί ο Καζαντζάκης θα ζήσει πάνω από μία δεκαετία, ένα διάστημα άκρως δημιουργικό, αφού εκεί θα δώσει την τελική μορφή στην «Οδύσσεια», θα συνθέσει τις «Τερτσίνες» του, θα μεταφράσει Δάντη, Κοκτώ, Χάουπτμαν, Σαίξπηρ και Πιραντέλο, θα γράψει το μυθιστόρημα που θα αλλάξει την πορεία της ζωής του, το θρυλικό «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», αλλά και τα θεατρικά έργα «Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει» και «Μέλισσα». Και, όταν βρεθεί στο Λονδίνο, κατά το διάστημα Ιουνίου-Νοεμβρίου 1939, ως προσκεκλημένος του Βρετανικού Συμβουλίου, δεν παύει να νοσταλγεί το σπίτι και το τοπίο της Αίγινας: «Συλλογίζομαι την Αίγινα –το σπίτι, τον ήλιο, τη μπλάβη θάλασσα– και λέω τι τέρας πρέπει να ’ναι ο άνθρωπος, τι άπληστο θεριό η ψυχή, για ν’ αφήνει τέτοια ανεχτίμητα αγαθά και να περιπλανιέται μακριά, μέσα στη βροχή και στην ομίχλη» (Λονδίνο, 2/7/1939).
Όταν πλέον το ζεύγος Καζαντζάκη έχει εγκατασταθεί μόνιμα στην Αντίμπ, στη Νότια Γαλλία, σε επιστολή της Ελένης προς τους Αγγελάκηδες προβάλλεται η σκέψη να πουλήσουν το σπίτι, όταν είναι ξεκάθαρο ότι δεν πρόκειται να επιστρέψουν στην Ελλάδα: «Γι’ αυτό, πολύ σας παρακαλούμε, έχετε το νου σας, αν τύχει κανένας μερακλής, να πωλήσομε το σπίτι στην Αίγινα. […] Η Αίγινα θα πάρει μπρος, το οικόπεδο είναι μοναδικό και μεγάλο, το αμπελάκι προόδεψε πολύ, τώρα θάχει και κληματαριά…» (Παρίσι, 30/10/1951).
Η Αίγινα είναι άμεσα συνδεδεμένη με την οικογένεια Αγγελάκη, η οποία αντιμετωπίζεται συχνά από τον Καζαντζάκη ως μια ενιαία και αδιάσπαστη Αγία Τριάδα, όπως φανερώνουν χαρακτηρισμοί του τύπου «αγία τριαδική οικογένεια» (Ισπανία, 30/10/1950), ενώ μέσα από το βλέμμα του Καζαντζάκη και της Ελένης οι επιστολές προς τους Αγγελάκηδες παρακολουθούν τα παιδικά και εφηβικά χρόνια της βαφτισιμιάς τους, Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, όλη την πορεία από τη γέννησή της έως τα 18 της χρόνια. Η κορυφαία ποιήτρια, που διατηρεί μέχρι σήμερα σπίτι στο νησί, συνδέει την Αίγινα του Καζαντζάκη με τη σημερινή Αίγινα, ενισχύοντας την όμορφη αύρα της πνευματικότητας που χαρακτηρίζει το νησί.
*Ο Θανάσης Αγάθος γεννήθηκε το 1967 στην Αθήνα. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και υποστήριξε διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, όπου σήμερα υπηρετεί ως επίκουρος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας. Βιβλία του: «Από το “Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά” στο “Zorba the Greek”» (2007), «Επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη προς την οικογένεια Αγγελάκη» (2013), «Η εποχή του μυθιστορήματος» (2014), «Η κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου» (2016), «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο» (2017).